बालशास्त्री जांभेकर हे महाराष्ट्रातील पहिल्या पिढीतील शिक्षणतज्ज्ञ, पत्रकार, समाजसुधारक आणि भारतात मुद्रित माध्यमांचा पाया रचणारे व्यक्ती होते. त्यांचा जन्म 6 जानेवारी 1812 रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यात झाला. त्यांचं खरं नाव विष्णु परशुराम जांभेकर होतं, पण त्यांना ‘बालशास्त्री’ या नावाने ओळखलं जातं, कारण लहान वयातच त्यांनी शिक्षणात विलक्षण प्रावीण्य मिळवलं होतं.
शिक्षण आणि प्रारंभिक काळ:
बालशास्त्रींचं बालपणातच शिक्षणाकडे विशेष लक्ष होतं. ते संस्कृत, इंग्रजी, मराठी आणि फारसी या भाषांमध्ये पारंगत होते. मुंबईतील एल्फिन्स्टन विद्यालयातून त्यांनी शिक्षण पूर्ण केलं आणि त्यानंतर ते शिक्षणतज्ज्ञ आणि समाजसुधारक म्हणून कार्य करू लागले.
पत्रकारिता आणि ‘दर्पण’:
भारतामध्ये मराठीत पहिलं मुद्रित वर्तमानपत्र काढण्याचं श्रेय बालशास्त्री जांभेकरांना जातं. 6 जानेवारी 1832 रोजी त्यांनी ‘दर्पण’ हे मराठीतलं पहिलं वर्तमानपत्र सुरू केलं. हे वर्तमानपत्र समाजाच्या समस्यांवर चर्चा करण्यासाठी एक व्यासपीठ होतं. या माध्यमातून त्यांनी ब्रिटिश सरकारच्या धोरणांवर टीका केली आणि भारतीय जनतेच्या समस्यांना आवाज दिला. ‘दर्पण’ने फक्त महाराष्ट्रातच नाही, तर इतर प्रांतातही लोकांमध्ये सामाजिक जागृती घडवून आणली.
शिक्षण क्षेत्रातील योगदान:
बालशास्त्री जांभेकर हे एक नामवंत शिक्षकही होते. त्यांनी स्वतः अनेक ग्रंथांची निर्मिती केली आणि शिक्षणप्रणाली सुधारण्यासाठी जोरदार प्रयत्न केले. ते संस्कृतचे अभ्यासक होते आणि तत्त्वज्ञान व विज्ञान या विषयांमध्ये देखील त्यांना प्रचंड रुची होती. त्यांची काही प्रमुख साहित्यिक आणि शैक्षणिक कामं म्हणजे:
- विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचे मराठी भाषेत लेखन व भाषांतर,
- इंग्रजी- मराठी शब्दकोशाचा प्रारंभ,
- शैक्षणिक संस्था आणि अभ्यासक्रमांची निर्मिती.
समाजसुधारक म्हणून कार्य:
बालशास्त्री हे समाजसुधारक होते आणि त्यांना देशाच्या सांस्कृतिक व सामाजिक पुनरुत्थानासाठी मोठं योगदान दिलं. त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, जातीव्यवस्था आणि अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांची पत्रकारिता ही फक्त बातम्या देण्यासाठी नसून समाजात परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी होती. त्यांनी लोकशिक्षण आणि स्त्रीशिक्षण यांसारख्या विषयांवरही आपलं लक्ष केंद्रित केलं.
इतर योगदान:
- बालशास्त्री जांभेकर हे बॉम्बे नेटिव्ह जनरल लायब्ररीचे संस्थापक सदस्य होते, जे पुढे ग्रंथालय चळवळीला मोठं योगदान देणारं ठरलं.
- त्यांनी न्यायाधीश, शिक्षणतज्ज्ञ आणि शास्त्रज्ञ म्हणूनही आपली भूमिका बजावली.
- बालशास्त्री जांभेकरांनी भारतीय समाजाच्या आधुनिकतेच्या दिशेने प्रवासासाठी पाया रचला.
निधन:
बालशास्त्री जांभेकर यांचं निधन 18 मे 1846 रोजी झालं, तेव्हा त्यांचं वय अवघं 34 वर्षं होतं. त्यांच्या अल्पायुष्यात त्यांनी जे कार्य केलं, ते महाराष्ट्राच्या इतिहासात अजरामर झालं आहे. आजही त्यांची ओळख ‘मराठी पत्रकारितेचे जनक’ म्हणून केली जाते.
त्यांचं जीवन आणि कार्य यावर आधारित आजही अनेक संशोधनात्मक अभ्यास चालू आहेत, कारण त्यांनी मराठी समाजाला एक नवी दिशा दिली.
